فیروزه را مظهر آسمان آبی و دریای پهناور می دانند. در باستانی ترین شواهد تاریخ پیداست که از فیروزه به عنوان سنگ مقدس و از جواهرات آن برای شانس و اقبال و درمان استفاده می شده است. در ادامه به معرفی سنگ فیروزه، کاربرد ها و مصارف آن می پردازیم.
استفاده از فیروزه توسط شاعران ایران
شاید به جرات بتوان گفت که اکثر شاعران و دوستاران ادب از گذشته تا کنون از این سنگ شگفت انگیز در اشعارشان یاد کرده اند. استفاده از جواهرات فیروزه، خواص درمانی فیروزه، رنک و زیبایی و غیره را مورد توجه قرار داده اند. گفتنی است در تمام تاریخ و شعرها هرجا سخن از فیروزه به میان آمده است، منظور فیروزه نیشابور است. برای مثال در دیوان حافظ، لسان الغیب در 6 بیت از این سنگ یاد کرده است:
راستی خاتم فیروزه ابواسحاقی خوش درخشید ولی مستعجل بود
جامی نیز در وصف فیروزه سروده است:
خرمهره فروش میزند بانگ فیروزه دوصد عدد به یک دانگ
فیروزه نهد سفال را نام تا میل کند طبیعت عام
فیروزه در فرهنگ ها و زبان ها:
هخامنشیان این سنگ را اخشائین می نامیدند و از آن در جهت تزئین کاخ ها و خانه ها استفاده می شده است.
در زبان پهلوی یا پارسی بدان “پرنک، پروجک یا پیروزک” اطلاق می شده است.
نخستین بار به جهت آن که جواهرات فیروزه و سنگ آن از طریقه ترکیه وارد اروپا شده است، ساکنین این قاره به آن “ترکوایز یا Turquoise” می گفتند این یک واژه فرانسوی است، چرا که فرانسوی ها از فیروزه استقبال خوبی به عمل آوردند. چرا که تصور بر این بود خواستگاه این سنگ ترکیه بوده است. که در زبان انگلیسی واژه ی Turkish stone بر روی این سنگ نام گذاری شده بود.
اسامی فیروزه تا کنون
فیروزه ابوسحاقی: سنگ فیروزه ای صاف و درخشان و براق و بسیار خوشرنگ به به فیروزه ی عبدالرزاقی نیز مشهور است.
فیروزه ازهری: بسیار مرغوب و از نظر ظاهری شیبه به فیروزه ابواسحاقی.
سلیمانی: رنگ بسیار زیبا و تا حدودی سبزفام.
آسمانگون: فیروزه ای به رنکگ آسمان و معروف به فیروزه خاکی که در ساخت جواهرات فیروزه کاربرد بسیاری داشته.
عبدالمجیدی: به فیروزه های درشت و بسیار خوشرنگ اطلاق میشده
عندلیبی یا عبدلی: به فیروزه هایی که چندان مرغوب نیودند گفته می شده است.
گنجینه یا سفید زردفام: به کم ارزش ترین و نامرغوب ترین نوع فیروزه گفته میشده است.
استفاده از فیروزه در دوره قاجار
انگشتری: سنگ بسیار زیبا و خوشرنگ که در انواع انگشتر و سرویس فیروزه کاربرد داشته است.
بارخانه: به دانه های ریز این سنگ که در مرصع کاری استفاده می شده است، بارخانه می گفتند.
عربی: به سنگ های تخت، سبزرنگ که از مرغوبیت پایین برخوردار بوده و دارای لکه های سیاه و سفید بود، چغاله و توفال می گفتند.
تاریخچه استفاده از فیروزه
ایرانیان و مصریان باستان به عنوان قدیمی ترین استفاده کنندگان سنگ فیروزه تاریخ هستند. معدن علی میرزایی در شهر فیروزه شهرستان نیشابور و معدن وادی ماگارا شبه جزیره سینا در مصر، قدیمی ترین معادن سنگ فیروزه جهان هستند.
بسیاری بر این باورند که قدیمی ترین استفاده از سنگ فیروزه مربوط به ایرانیان است. در سال 1966 در کشور فرانسه مجسمه ای از یک گوسفند فیروزه ای با قدمت 7 هزارساله در معرض دید عموم قرار گرفت، که نشان دهنده قدمت بیش از 7 هزار ساله این سنگ در بین بشریت دارد. در کشورهای دیگر جهان این قدمت به 3 هزار و چهارصد سال قبل از میلاد تخمین زده شده است. و طبق طبق بررسی های زمین شناسان در تپه زاغه حدود 8 هزار سال پیش از این سنگ در تولید جواهرات فیروزه استفاده می شده است. همچنین تپه سیلک کاشان نشان از تجارت فیروزه در آن دوران خبر میدهد.
علاوه بر این از این سنگ در مرصع کاری نیز بسیار استفاده شده است. استفاده در تنگ ها، فنجان و پیاله، ظروف ویا ساخت جواهرات فیروزه ای بسیار مورد توجه باستانیان ایران بوده است.
در برخی از تمدن ها این سنگ را مقدس شمرده و اعتقادات مختلفی به آن داشته اند. برای مثال مصریان آن را نماد شکوفایی و ثمر بخشی می دانستند و در استفاده از فیروزه اهتمام خاصی داشته اند. در حدود 4 هزار سال پیش در مصر از این سنگ برای مدتی ها استفاده های بسیار زیادی می شده است. از ساهخت مواد آرایشی و طلسم ها گرفته تا انواع مختلفی از جواهرات فیروزه؛ به همین دلیل ذخیره ره کعدن مصریان در شبه جزیره سینا به سرعت تمام شد.
در تبت برای این سنگ احترام زیادی قائل بودند. یک سنگ فیروزه مختص به هرکس وجود داشت که در تمام دوران زندگی هر فرد با وی همراه بوده است. تا حدی که حتی از طلا گرانبها تر بوده و در داد و ستد ها نیز آن را مورد استفاده قرار میدادند.
استفاده از سنگ فیروزه برای نخستین ساکنین آمریکاری شمالی و جنوبی بسیار مهم بوده و از آن در ساخت وسایل تزئینی و هنر و داد وست استفاده های زیادی می شده است. سرخپوستان آمریکا از آن به عنوان محافظ و نگهبانی برای جسم و روح استفاده میکردند و آزتکها، خدای آتش را به نام “سیوهته کوهلی” که به معنی خدای فیروزه ای ست خطاب میکنند. ساکنین نیو مکزیکو . آریزونا مجسمه هایی فیروزه ای با نقش و نگار های مختلف را به عنوان سنگ فیروزه و محافظ و طلسم در گردن استفاده میکردند. بومیان سنتی امریکا آن را به شک های مکعب و مربع تراش داده و روی آن حکاکی می کرده اند و از آن به عنوان کاسی استفاده می شده است. همچنین باستان شناسان در آمریکای مرکزی و مکزیک دندان های فیروزه ای و یشمی پیدا شده کرده اند.
گفتنی است در دوران حکومت ملکه ویکتوریا یعنی حدود قرن های 18 و 19 سنگ های فیروزه به شکل نگینهای آبی خوشرنگ در ساخت جواهرات فیروزه بسیار پرطرفدار بوده اند.
آبی فیروزه ای در کشور های مختلف جهان به نام آبی ایرانی مشهور است. از آن در رنگ طلسم ها نیز بسیار استفاده می شود همانطور که روی خرمهره ها نیز مشاهده می کنید. از آنجا که باستانیان معتقد بودند که رنگ آبی نظر ها را به سمت خود جلب میکند از این رو برای دفع چشم زخم از آن استفاده میشد. بدینگونه که چشم با دیدن رنگ آبی معطوف دیدن آن میشودو و شخص استفاده کننده فیروزه از گزند چشم بد آن در امان می ماند. از این رو به خرمهره، چشم نظر هم می گویند.
تشکیل شدن سنگ فیروزه
فیروزه نوعی سنگ آتش فشانی است که از فعل و انفعالات شیمیایی برای تبدیل شدن به رگه هایی آبی رنگ در میان توده ی خاک یا سنگ کمک گرفته است. فیروزه ای که درارای رگه باشد را فیروزه ی شجری می نامند که به دارای رگه هایی به قطر کمتر از چند میلیمتر هستند.
از آنجا که رنگ فیروزه به دلیل ترکیب شیمیایی خودش است آن را نوعی کانی خودرنگ می دانند که از فسفات و آلمینیوم آبدار شکل گرفته است. این سنگ با قرارگرفتن در کنار آهن، کلسیم، مینیزیم، منگنز و غیره تغییراتی در شکل و رنگ و ساختار خواهد داشت. و سبب تغییر رنگ فیروزه از آبی تا سبز متغیر خواهد کرد. برای مثال مس سبب آبی دیده شدن فیروزه و هرچه میزان هن در آن بیشتر باشد به رنگ سبز متمایل می شود و و جود ماسه و منگنز در آن، فیروزه را به رنگ خاکستری متمایل می کند.
انواع سنگ بکار رفته در جواهرات فیروزه
فیروزه خاکی: در مسیر آب ها شکل میگیرید و هرگز دچار تغییر رنگ نمی شود از این رو بسیار با ارزش است.
فیروزه سنگی: در اعماق کوه شکل می گیرد یعنی سنگ فیروزه با سنگ اعماق کوه پیوند خورده و برای استخراج باید در سنگ ها نفوذ کرد.
درجه بندی سنگ ها
روش تقسیم سنگ های فیروزه و رده بندی آن از گذشته تا کنون “سنگ جوری” نام دارد. و فیروزه را برای تولید و ساخت ست فیروزه بر اساس آن تقسیم بندی می کنند.
فیروزه عجمی: نوع بسیار مرغوبی از سنگ، بدو رگه و با رنگ آبی سیر که تراش هایی برای استفاده در جواهرات فیروزه میخورد.
چغاله: نوع درشتی از سنگ فیروزه عجمی است که روشن تر نیز می باشد. داراری دو نوع نیم رنگ و رنگ روشن می باشد.
توفال: سنگ فیروزه آن نابود شده و فقط لایه ای از آن باقی مانده. دارای سه نوع رنگین، نیم رنگ و سفید می باشد.
شجری: فیروزه ای که دارای رگه هایی سیاه رنگ و تیره لابه لای آن می باشد. نسبت به سنگ عجمی در میان انواع فیروزه از محبوبیت کمتری برخوردار است اما نوع شجری با رگه های عنکبوتی شکل بسیار زیبا و محبوب است.
درشت: سنگ های نسبتا بزرگ که در میان آن رگه هایی از فیروزه وجود دارد.
خاکه: دانه های بسیار ریز فیروزه را به این نام می شناسند.
تراش فیروزه
بیشتر کارگاه های فیروزه تراشی نیشابور فیروزه خام را برای استفاده در انواع جواهرات فیروزه تراش می دهند. در کارگاه های فیروزه تراشی فروشگاه کارما از تراش الکترونیک و استفاده از دستگاه مخصوص تراش فیروزه جهت این امر استفاده می کنند. البته در گذشته جهت تراش فیروزه از روش دستی آن استفاده می شده است که با استفاده از ابزار هایی مانند نهد، زبانه، پایه، شقه، چرخ، چنبر، کمان و غیره این کار را انجام میدادند.
تراش این سنگ، 4 مرحله دارد: حبه، خام تراش، سرچوب و صیقل.
سنگ های خام فیروزه را برای تراش ابتدا با دقت بالا طوری که قطعات شکسته شده دارای میزان زیادی فیروزه باشد، میشکنند. به این کار “حبه کردن” می گویند. در مرحله بعد زاویه های نا مناسب سنگ را می گیرند و به آن تراش اولیه را میزنند که مرحله خام تراشی نام دارد.
سپس در مرحله ی سر چوب، سنگ تراش داده شده را به سر چوب می چسبانند که بتوان به راحتی در مرحله آخر که صیقل نام دارد، آن را صیقل داد و برای استفاده در انواع ست فیروزه آماده کرد. تراش فیروزه نیاز به مهارت و تجربه ی بسیاری دارد به گونه ای که یک فیروزه تراش خوب میتواند از یک سنگ فیروزه با شناخت دقیق شرایط گوشته ی آن، یک نگین بسیار زیبا تراش دهد و برای خرید فیروزه روانه بازار کند؛ ارزش سنگ فیروزه با تراش بسیار بیشتر می شود..
بهترین فیروزه
از فیروزه ایران و نیشابور به عنوان با کیفیت ترین و زیباترین فیروزه شناخته شده در جهان یاد می شود. تا آنجا که میزان مرغوبیت و زیبایی سنگ های بکار رفته در جواهرات فیروزه سایر معدن فیروزه را با سنگ فیروزه ی نیشابوری مقایسه می کنند. فیروزه هایی با رنگ های آبی مایل به سبز و آبی روشن در درجات بعدی قرار می گیرند و در آخر فیروزه های رگه دار قرار دارند. گفتنی سنگ فیروزه دارای رگه های تار عنکبوتی بسیار محبوب بوده و طرح و نقش بی نظیری دارد که تا کنون فقط در تبت مشاهده شده است.
معادن فیروزه جهان
علاوه بر فیروزه شهر فیروزه نیشابور، در شور های افغانستان، استرالیا، چین (تبت)، آمریکا، تانزانیا و همچنین در اسرائیل این سنگ یافت شده است و در معادن آن مشغول استخراج و تولید انواع مختلف و زیبایی از جواهرات فیروزه هستند.
